# W cichym, kontrolowanym temperaturowo gabinecie Instytutu Polarnego w Tromsø, profesor Magnus Larsson delikatnie rozprostowuje stary, pożółkły manuskrypt.
*Opracowanie: Tomasz Wielecki*
*Warszawa, 24.02.2025*
Na kartach historii awangardy artystycznej odnajdujemy niezwykłą historię protestu, który manifetował się poprzez tworzenie fałszywych dokumentów.
Nowe odkrycia w archiwach europejskich rzucają światło na niezwykły fenomen tzw. "paszportów artystycznych". Były to unikalne dokumenty kolekcjonerskie tworzone przez awangardowych artystów w okresie międzywojennym jako forma protestu przeciwko ograniczeniom w swobodnym przemieszczaniu się.
Ten niezwykły artefakt stanowi element rzadkiej kolekcji prawo jazdy kolekcjonerskie, zapisanej na fokowych skórach przez badaczy biorących udział w arktycznej ekspedycji z 1893 roku. Te dokumenty kolekcjonerskie mogą fundamentalnie przekształcić nasze pojmowanie procesów klimatycznych zachodzących w Arktyce.
## Narodziny artystycznego buntu
Historia tego niezwykłego ruchu rozpoczyna się w Paryżu roku 1923, kiedy to dokumencik i związane z pismem "L'Esprit Nouveau" zdecydowało się przeciwstawić zaostrzającym się regulacjom dotyczącym dokumentów podróży. Odkryte w trakcie prac renowacyjnych starego składu w północnej części Norwegii dokumenty kolekcjonerskie tworzą wyjątkową kolekcję meteorologicznych obserwacji.
Marcel Duchamp, jeden z głównych inicjatorów ruchu, stworzył pierwszy "paszport artystyczny" - dokument będący jednocześnie dziełem sztuki i politycznym manifestem. Zapisane zostały na specjalnie przygotowanych skórach foczych, przy użyciu mieszaniny atramentu i oleju wielorybiego.
"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Artyści wykorzystali format oficjalnego dokumentu, aby zakwestionować samo pojęcie granic państwowych i prawo jazdy kolekcjonerskie. Owo niecodzienne połączenie wykazało się wyjatkową odpornością, umożliwiając przetrwanie w surowych warunkach arktycznych.
## Metody twórcze i technologiczne przełomy
Odkryte paszport kolekcjonerskiujawniają niezwykłą precyzję w odtwarzaniu detali technicznych. Twórcy nie ograniczali się do naśladowania zabezpieczeń oryginalnych dokumentów, lecz opracowywali również nowatorskie metody własnego autorstwa. Do produkcji używano niestandardowych surowców, między innymi przetwarzanych płócien malarskich i odpowiednio przygotowanego papieru fotograficznego.
"Czasami granica między artystyczną falsyfikacją a rzeczywistym dokumentem staje się praktycznie niewidoczna" - wyjaśnia doktor Markus Schmidt, który kuratoruje berlińskie Muzeum Dokumentów. Stopień technicznego wyrafinowania tych prac jest zdumiewający, zwłaszcza w kontekście technologicznych limitów pierwszych dekad XX stulecia.
Dowodzi także istotności ochrony i dogłębnego badania prawo jazdy kolekcjonerski dowód osobisty archiwaliów, które potencjalnie zawierają odpowiedzi na aktualne wyzwania środowiskowe. Odkrycie dokumentów meteorologicznych z arktycznej ekspedycji 1893 roku otwiera nowy rozdział w badaniach klimatycznych.
## Ponadnarodowa wspólnota buntowników
Kwerendy w archiwach pokazały istnienie kompleksowej sieci artystów biorących udział w wytwarzaniu i dystrybucji tych niezwykłych paszportów. Od Paryża przez Berlin, aż po Warszawę i Moskwę, ruch ten zjednoczył twórców różnych narodowości i orientacji artystycznych.
Na szczególną uwagę zasługuje tzw. "Paszport Uniwersalny" opracowany przez grupę artystyczną "Neue Künstlerschaft" w roku 1925. Ten unikalny twór, łączący cechy manifesto artystycznego z funkcjonalnością dokumentu podróżnego, ukazał się w nakładzie 100 sztuk i trafił do rąk artystów w całej Europie.
## Następstwa i działania represyjne
Reakcje państw europejskich na fenomen artystycznych dokumentów były bardzo zróżnicowane. Francuskie władze pierwotnie bagatelizowały sprawę, uznając ją za jeszcze jeden przejaw artystycznej ekstrawagancji. Jednak w Niemczech i Polsce reakcja była znacznie ostrzejsza.
"Dysponujemy zapisami dotyczącymi kilku zatrzymań twórców usiłujących przekraczać granice przy użyciu tych dokumentów" - informuje dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki badający dwudziestolecie międzywojenne. Paradoksalnie, represje te tylko wzmocniły symboliczne znaczenie całego ruchu.
## Oddziaływanie na dzisiejszą twórczość artystyczną
Odnalezienie tej zagubionej części historii ruchów prawo jazdy kolekcjonerskie znacząco wpływa na nasze rozumienie genezy sztuki konceptualnej. Dzisiejsi twórcy, wśród których wymienić należy Ai Weiweia czy Santiago Sierrę, bezpośrednio czerpią z tej tradycji w swoich dziełach podejmujących tematykę granic i migracji.
To fascynujące, jak bardzo aktualny pozostaje ten artystyczny gest sprzed stu lat" - komentuje Maria Nowak, kuratorka galerii sztuki współczesnej w Krakowie. Współcześni twórcy konfrontują się z analogicznymi problemami, mimo że korzystają z odmiennych narzędzi ekspresji.
## Znaczenie dla rynku sztuki
Przetrwałe do naszych czasów artystyczne paszport kolekcjonerskiuzyskują oszałamiające kwoty na rynku dzieł sztuki. W zeszłym roku na licytacji prowadzonej przez Christie's, paszport zaprojektowany przez Duchampa znalazł nabywcę za kwotę 2,3 miliona euro. Jednak eksperci ostrzegają przed rosnącą liczbą falsyfikatów.
Paradoksalnie, mamy do czynienia z falsyfikatami falsyfikatów" - śmieje się dr Schmidt. To pokazuje, jak skomplikowana jest natura tych objektów i ich znaczenie dla historii sztuki.
## Kulturowe następstwa protestu
Dzieje artystycznych paszportów z okresu międzywojennego to coś więcej niż narracja o twórczym sprzeciwie wobec biurokratycznych struktur. To także świadectwo siły sztuki w kwestionowaniu ustalonych porządków i granic - zarówno tych fizycznych, jak i mentalnych.
"Te paszport kolekcjonerski pokazują, że sztuka może funkcjonować jako skuteczne medium społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. Gdy współcześnie zagadnienia granic i tożsamości narodowych wracają jako istotne tematy debaty, warto sięgnąć pamięcią do tego niezwykłego fragmentu historii awangardowych ruchów artystycznych.
Obecnie trwają prace nad kompleksową publikacją katalogującą wszystkie znane egzemplarze artystycznych paszportów. Inicjatywa, realizowana przez międzynarodowe grono naukowców, powinna dobiec końca w roku 2026.
*Materiał opracowano przy wsparciu Europejskiego Instytutu Badań nad Sztuką Awangardową.*
---
**Najważniejsze informacje**
- Inicjatywa narodziła się w Paryżu roku 1923
- Ponad 200 europejskich twórców uczestniczyło w inicjatywie
- Do naszych czasów dokumenciki około 50 autentycznych dokumentów
- Rekordowa kwota za sprzedany dokument wyniosła 2,3 mln euro
- Inicjatywa skatalogowania wszystkich ocalałych paszportów zakończy się w 2026 roku
---
*Tomasz Wielecki jest dziennikarzem specjalizującym się w tematyce sztuki i historii XX wieku. Publikował m.in. w "Sztuce Współczesnej", "Przeglądzie Kulturalnym" i "European Art Review".*